Ratowanie danych – jak odzyskać stracone zasoby

Ratowanie danych często okazuje się nie lada wyzwaniem. Niekiedy bywa zadaniem niemożliwym do zrealizowania nawet dla ekspertów w specjalistycznych laboratoriach. Innym razem bardzo łatwo przywrócić dane – np. gdy zauważysz, że przed chwilą omyłkowo usunąłeś jakieś zasoby dyskowe. Wówczas nie trzeba prosić o pomoc fachowców. Wystarczy zwyczajny program do odzyskiwania danych. Te dwa skrajne wypadki unaoczniają, jak ogromny może być kontrast między samodzielnymi próbami usunięcia problemu a korzystaniem z płatnych usług profesjonalistów. Przecież nie ulega wątpliwości, że wystarczy drobna pomyłka podczas ratowania danych, aby uzyskać odwrotny efekt. Zdarza się to np. wtedy, gdy dochodzi do usunięcia treści z dysku lub sformatowania partycji, a system operacyjny zaczyna zapełniać rzekomo puste obszary nośnika nowymi danymi, nadpisując w ten sposób dotychczasowe zasoby.

W razie utraty danych – nie panikuj i nie podejmuj pochopnych działań

Choć w obliczu utraty danych większość użytkowników ogarnia paraliżujące przerażenie, pamiętaj o podstawowej zasadzie postępowania w razie takich awarii – zachowaj spokój. Nie daj się ponieść emocjom, bo w ich przypływie możesz dać się sprowokować do nierozważnych czynów. W razie najmniejszych wątpliwości wyłącz komputer i postaraj się ochłonąć. Jeśli komputer przestał reagować na polecenia, naciśnij wyłącznik i przytrzymaj go przez co najmniej cztery sekundy. Alternatywnie możesz wyciągnąć wtyczkę z gniazda zasilania. Wiesz już przecież, że nadpisywanie danych (nawet to omyłkowe) prowadzi do całkowitego usunięcia lub uszkodzenia fragmentów utraconych danych. Dlatego specjaliści w laboratoriach ratowania danych sporządzają z zasady dokładną kopię danego nośnika i właśnie z niej próbują odzyskać dane, które zdają się utracone. Nawet jeśli podczas przywracania danych wystąpią nieprzewidziane komplikacje, fachowcy i tak mają do dyspozycji nienaruszony oryginał. Do utworzenia kopii dysku w trybie 1:1 jest potrzebne oprogramowanie radzące sobie z błędami, które w opisanych sytuacjach okazują się nieuniknione. Do narzędzi tego typu należy bez wątpienia HDD Raw Copy Tool. Jeśli jednak uszkodzenia obejmują głowice zapisu/odczytu w konwencjonalnym dysku talerzowym bądź kontroler dysku SSD, nie pomoże nawet najlepsze oprogramowanie. Wręcz przeciwnie – próby uruchomienia dysku mogą spowodować jeszcze większe szkody.

W wielu wypadkach wcale nie trzeba tworzyć kopii całego dysku. Aby nie dopuścić do nadpisania utraconych zasobów, wystarczy wymontować napęd i podłączyć do komputera ze sprawnym systemem operacyjnym na innym dysku. Podłączenie można zrealizować na jeden z trzech sposobów. Pierwszy polega na podłączeniu przewodem wstęgowym SATA wewnątrz obudowy peceta. Mając do dyspozycji zewnętrzną obudowę na dysk, możesz umieścić w niej swój nośnik. I wreszcie możesz podłączyć napęd poprzez przejściówkę USB-SATA. Adaptery tego rodzaju są do nabycia w cenie od ok. 50 do 120 zł. Jeśli masz do czynienia z dyskiem od komputera Apple (z systemem plików HFS+), możesz odczytać jego zawartość z poziomu Windows za pomocą bezpłatnego narzędzia HFS+ for Windows 8/8.1.

Aby zapobiec ponownemu nadpisaniu danych, nie wolno uruchamiać systemu operacyjnego z uszkodzonego nośnika lub z dysku, na którym doszło do utraty danych. Alternatywnie możesz skorzystać z systemu ratunkowego typu Live. Systemy tego rodzaju nie wymagają instalowania. Można je uruchamiać z płyty CD/DVD lub z przygotowanego uprzednio pendrive'a. Należy do nich np. Ultimate Boot CD.

Pamiętaj koniecznie, aby upewnić się, że komputer dokona rozruchu z nośnika optycznego lub podłączonej pamięci USB. W tym celu musisz nacisnąć odpowiedni klawisz tuż po włączeniu komputera (sprawdź w instrukcji obsługi) lub zmienić domyślną kolejność napędów w konfiguracji BIOS-u.

Co począć przy nagłej utracie danych lub awarii sprzętowej

Zanim rozpoczniesz przywracanie utraconych danych, postaraj się zawęzić zakres potencjalnych usterek i ustalić ewentualną przyczynę. Jeśli doszło do omyłkowego usunięcia plików lub sformatowania partycji, zgromadzone w nich treści nie są jeszcze stracone. Po prostu są tylko niewidoczne dla systemu operacyjnego. W takich sytuacjach pomagają programy do przywracania danych takie jak np. bezpłatne narzędzia Recuva i Data Recovery Wizard Free lub komercyjne Abelssoft Undeleter. Podłącz dysk do innego komputera, w którym zainstalujesz i uruchomisz aplikację do przywracania danych. Sposób przywracania usuniętych plików za pomocą programu Recuva opisaliśmy w artykułach „Jak odzyskać pliki z uszkodzonego dysku” i „Przydatne oprogramowanie narzędziowe”.

Jeśli na liście napędów w Windows brakuje jednego z dysków, prawdopodobnie jest tylko „ukryty”. Możesz przywrócić jego widzialność, korzystając z programu partycjonującego takiego jak Easeus Partition Master lub narzędzia konsolowego DiskPart, które jest domyślnym składnikiem systemu Windows. Parametr wymagany do przywrócenia widzialności dysku to set id=1. Więcej szczegółów na temat polecenia DiskPart znajdziesz na stronach pomocy technicznej Microsoftu (informacje w języku angielskim).

Jako nośniki do przechowywania dużych ilości danych ciągle najbardziej popularne są konwencjonalne dyski talerzowe (ferromagnetyczne). Dla uproszczenia określamy je mianem dysków HDD (Hard Disk Drives) w dalszej części materiału – także, aby odgraniczyć je od dysków SSD (Solid State Disks). Te ostatnie gromadzą dane w pamięci flash i w przeciwieństwie do dysków talerzowych nie są wyposażone w ruchome elementy.

Gdy mowa o ruchomych podzespołach dysku, warto wspomnieć, że każdy model HDD wydaje dźwięki – przede wszystkim podczas rozruchu i operacji zapisu/odczytu. Jeśli dysk uległ uszkodzeniu mechanicznemu, np. na skutek uderzenia głowicami o obracające się talerze magnetyczne (tzw. head crash), dobywają się z niego znacznie inne odgłosy. Jeżeli słyszysz stukanie bądź szuranie, twój dysk prawdopodobnie jest uszkodzony mechanicznie. W takiej sytuacji natychmiast wyłącz komputer, odłącz od zasilania i nie próbuj ponownie włączać. Pod żadnym pozorem nie próbuj odzyskać danych na własną rękę. Ryzyko zwiększenia szkody na skutek ponownego zderzenia się głowic z powierzchnią talerzy magnetycznych jest zbyt wysokie. Jeśli bardzo zależy ci na utraconych zasobach, a nie masz do dyspozycji zapasowej kopii, pozostaje ci tylko wymontować dysk HDD i oddać go do laboratorium świadczącego usługi odzyskiwania danych. W wielu punktach standardowa ekspertyza jest bezpłatna. Miej jednak na względzie, iż pomoc w przywracaniu danych jest zazwyczaj bardzo droga. Zależnie od uszkodzenia nośnika usługa może kosztować od tysiąca do kilku tysięcy złotych. Na rynku jest bardzo wiele firm świadczących usługi w tym zakresie. Godny polecenia jest m.in. renomowany Kroll Ontrack.

Specjalistyczne laboratoria służą pomocą nie tylko w wypadku mechanicznych uszkodzeń napędu, lecz także w razie awarii elementów elektronicznych. Niektóre z nich dysponują obszernymi magazynami części zamiennych, więc są w stanie dostarczyć odpowiednie podzespoły nawet do starszych modeli dysków HDD i uratować dane uznane za stracone.

Nie tylko dyski HDD – odzyskiwanie danych z innych nośników

Do utraty danych może dojść, rzecz jasna, nie tylko na dysku HDD, lecz także na nośnikach innych typów – dyskach SSD, pendrive'ach, kartach pamięci, urządzeniach przenośnych i płytach CD/DVD. W razie błędów odczytu nośników optycznych, niekiedy wystarczy przetrzeć płytę miękką szmatką (najlepiej od środka do zewnątrz – ruchami po linii prostej, nie zaś ruchami okrężnymi). Drobne rysy można usunąć za pomocą specjalnej pasty polerskiej. Ponadto mogą ci się przydać takie narzędzia jak IsoBuster (wersja demonstracyjna), IsoPuzzle i Unstoppable Copier. Istotną rolę w odczytywaniu uszkodzonych płyt CD lub DVD odgrywa także napęd. W razie problemów warto więc spróbować odzyskać dane z nośnika w innym napędzie CD/DVD – np. u krewnych lub znajomych.

Odzyskiwanie danych z dysków SSD rządzi się zupełnie innymi prawami niż w napędach talerzowych. Podczas usuwania danych Windows w wersji 7 i nowszych sygnalizuje nośnikowi, że z pewnością można nadpisać zwolniony obszar. Używa do tego polecenia TRIM (TRends & Indices for Monitoring data). W trakcie tej czynności dane są nie tylko ukrywane, lecz fizycznie usuwane z dysku. Dlatego w razie omyłkowego skasowania danych z dysku SSD należy natychmiast wyłączyć funkcję TRIM. Przywołaj w tym celu okno uruchamiania (klawisze [Windows R]) i wprowadź polecenie fsutil behavior set disabledeletenotify 1.

Jeżeli jednak dysk SSD uległ awarii sprzętowej, pozostaje tylko próba odzyskania danych w laboratorium. Zazwyczaj okazuje się trudna i kosztowna. W przeciwnym razie możesz spróbować uratować dane jednym z programów, które stosuje się także w wypadku dysków HDD.

Dane utracone z nośników takich jak pamięć USB, karty SD i podobnych można przywracać za pomocą narzędzi Testdisk & Photorec. Sposób korzystania z tych aplikacji objaśniliśmy krok po kroku w poradniku „Jak odzyskać skasowane zdjęcia – poradnik dla każdego”.

Szczególną kategorię sprzętu stanowią tablety i smartfony, bo dostęp do takich urządzeń przenośnych z poziomu Windows jest możliwy z reguły tylko za pośrednictwem protokołu MTP (Media Transfer Protocol). Urządzenia te nie są więc widoczne jako urządzenia pamięci masowej, czego wymagają aplikacje do odzyskiwania danych w Windows. Jeśli utracone dane znajdują się na karcie microSD, można spróbować odzyskać je poprzez czytnik kart, który jest w Windows widoczny jako oddzielny dysk. Prostsze okazuje się przywracanie plików usuniętych z wewnętrznej pamięci odblokowanych („zrootowanych”) urządzeń działających pod kontrolą Androida. Doskonale nadają się do tego aplikacje takie jak DiskDigger photo recovery i Undelete for Root Users. Przygotowaliśmy trzy poradniki, w których opisujemy, co robić w razie awarii i jak rozwiązywać problemy z urządzeniami przenośnymi. Cenne wskazówki znajdziesz w artykułach „Reanimowanie iPhone’a i smartfona z Androidem”, „Flashowanie Androida nie wyszło? Sprawdź, co robić” i „System awaryjny Androida”.

Strzępki plików

Niekiedy udaje się odzyskać tylko fragmenty utraconych plików. Nie poddawaj się. Być może okaże się, że zawierają właśnie najbardziej cenne dane. W materiale „Naprawianie uszkodzonych plików” radzimy, jak ustalać typ przywróconych fragmentów plików. Podpowiadamy, w jaki sposób odzyskiwać treści multimedialne z uszkodzonych plików, naprawiać skompresowane archiwa i ratować dokumenty PDF. Metody przywracania treści z dokumentów Office'a opisaliśmy w artykule „Office 2007 i 2010 – Jak odzyskiwać treści z uszkodzonych dokumentów Office’a”. Wiele cennych wskazówek znajdziesz także w materiale „Ratowanie utraconych zasobów – jak odzyskać swoje dane”.

Prewencja – kopie zapasowe i nadzorowanie S.M.A.R.T.

Na koniec pragniemy przytoczyć kilka faktów. Systematyczne badania dysków twardych wykazują, iż w ciągu trzech pierwszych lat eksploatowania ulega utracie jedna czwarta nośników HDD. Podczas gdy większość podzespołów komputera można wymienić stosunkowo tanio i bezproblemowo, w wypadku nośnika nie chodzi przecież o sam sprzęt. Znacznie bardziej cenne okazują się zazwyczaj składowane na nim dane. Dlatego zalecamy zabezpieczać się, tworząc zawczasu zapasowe kopie swoich zasobów. Pomogą ci w tym takie programy jak np. Paragon Backup & Recovery czy Toucan.

Użytkowników urządzeń przenośnych z systemem Android, iOS lub Windows Phone zachęcamy do sporządzania kopii zapasowej w chmurze. Stosując to rozwiązanie, nie utracą swoich danych nawet w razie awarii, zgubienia lub kradzieży sprzętu.

Programy takie jak Acronis Drive Monitor i CrystalDiskInfo pomagają nadzorować bieżący stan dysków HDD. Odczytują wartości systemu S.M.A.R.T. (Self Monitoring, Analysis and Reporting Technology) i uderzają na alarm, gdy wyniki przekraczają krytyczny poziom. W ten sposób narzędzia ostrzegają zawczasu przed zbliżającą się awarią. Podobne narzędzie do dysków SSD nosi nazwę SSDlife. Wpływ na żywotność danych ma także jakość nośnika, na którym są składowane – przede wszystkim w serwerach NAS i komputerach pracujących przez całą dobę. Wprawdzie lepszy dysk kosztuje kilkadziesiąt złotych więcej, za to być może zaoszczędzi ci czasu i nerwów. Pamiętaj, że ratowanie utraconych danych jest bardzo drogie i nie ma pewności, że zakończy się sukcesem.